İslam və xrisianlıq

Üçləmə etiqadı Hz. İsadan əsrlərlə sonra ortaya çıxıb

image

Xristianlar Əhdi-Cədidə, yəni İncilə inandıqları kimi Əhdi-Ətiqə də iman gətirirlər. Yəni xristianların müqəddəs kitabı özündə həm Əhdi-Ətiqi, həm də Əhdi-Cədidi ehtiva edən Kitabi-Müqəddəsdir (Müqəddəs Kitab). Qeyd etdiyimiz kimi, bu kitablar təhrif edilib. Bununla birlikdə xristianlığın əsaslarını, bir xristianın həyatı boyunca tabe olmalı olduğu əmr və qadağaları, göstərməli olduğu gözəl əxlaqi xüsusiyyətləri Kitabi-Müqəddəsdə tapmaq mümkündür. Ancaq üçləmə etiqadını, bu və buna oxşar bir kəlməni İncildə tapmaq mümkün deyil. "Yeni Katolik Ensiklopediyası" (The New Catholic Encycloredia) da üçləmənin ilk xristianlara bəlli olmadığını, onun yalnız IV əsrdə bu formaya salındığını bildirir:

"XX əsrin içində olduğumuz bu ikinci yarısında üçləmə sirrinin açıq, obyektiv və doğru, həmçinin teoloYi izahını vermək həqiqətən də çox çətindir. Roma Katolik kilsəsinin və xristianlığın müxtəlif qollarının üçləmə məsələsi ətrafındakı mübahisələri ortaya xəyali görüntüdən başqa bir şey qoymur. Ortaya iki məsələ çıxıb: bir tərəfdə aralarında çoxlu sayda Roma katolikinin də olduğu İncil təfsirçilərinin Əhdi-Cədiddəki üçləmə anlayışından - bu mövzuda kifayət qədər dəlil olmadığı üçün - bəhs etməmələrinin lazım olmasının etiraf və qəbul edilməsi, digər tərəfdə isə tarixçi və xristian ilahiyyatçılarının üçləmədən bəhs edən bir adamın ancaq Hz.İsadan sonrakı dördüncü əsrin son rübünə aid ola biləcəyinə dair etirafı. Həqiqətən də "üçşəxsiyyətli bir tanrı" etiqadı xristian inanc və düşüncəsinə dördüncü əsrin son rübündə daxil olmuşdur".

Üçləmə inancı kilsənin gündəminə IV əsrdə gəlib, ancaq bu mərhələyə gələnə kimi üçləməni müdafiə edənlərlə tövhid inancına sahib olan xristianlar arasında çox uzun mübahisələr baş verib. Bu mübahisələrin kulminasiya nöqtəsi İznik məclisi idi.
Bizim eranın 325-ci ilində təşkil edilən İznik məclisi həmin dövrə kimi xristian kilsəsi tarixində həyata keçirilən ən böyük belə məclis idi. Romadan, Anadoludan, Suriyadan, Finikiyadan, Fələstindən və Misirdən 300-dən çox din adamını bir yerə yığan həmin məclis Roma imperatoru I Konstantinin dəvəti ilə toplanmışdı. Konstantinin məqsədi imperiyanın gələcəyini və təhlükəsizliyini nəzərə alaraq bu mübahisələri aradan qaldırmaq idi. Bu məclisdə xristianlığın əsaslarını təşkil edən etiqad "imperiyanın təhlükəsizliyi üçün" və "insanların verəcəyi bir qərara görə" müəyyən və qəbul ediləcəkdi. Nissalı Saint Gregory (Müqəddəs Qreqor) bu məclis zamanı xristianlar arasında baş vermiş mübahisələri belə qeyd edir (burada yer alan bütün ifadələrdən Allaha sığınırıq):

"Konstantinopolun hər tərəfi onların mübahisələri ilə dolu idi: küçələr, bazar yerləri, zərgərlərin dükanları... Bir tacirdən dükanındakı bəzi əşyalara görə neçə gümüş sikkə istədiyini soruşun. Sizə doğulmuş və doğulmamış varlıq haqqında ətraflı araşdırma ilə cavab verəcəkdir. Bu gün çörəyin qiymətini soruşanda çörəksatandan "Oğul Atanın buyruğu altındadır" cavabını eşidərsiniz. Evdəki xidmətçidən hamamın hazır olub-olmadığını soruşun. Cavabı "Oğul yoxdan ortaya çıxmışdır" olacaqdır... Katoliklər "tək övlad qəbul edilən ucadır" dedilər, ariusçular isə "Yaradan hər şeydən ulu olandır" dedilər".

Konstantin imperatorluq torpaqlarında yaşayan xristianlara geniş bir etiqad və ibadət azadlığı vermişdi. Amma özü xristian deyildi və Romanın ənənəvi bütpərəst etiqadlarını qorumaqda davam edirdi. O, öz mənafelərini qoruyan bir dövlət başçısı idi. Onun arzusu imperiyanın sərhədləri daxilində yaşayan bütün dinlərin mənsubları, xüsusilə də Günəşə sitayiş etməyə əsaslanan batil Sol Invictus (Sol İnviktus) dini ilə xristianlıq arasında bir uzlaşmanı, hətta çulğaşmanı, qaynayıb-qarışmanı təmin etmək idi. Konstantin bu çulğaşmanı təmin etməyə çalışdığı bir vaxtda xristianların öz aralarında dini mübahisələrin başlamasından çox narahat olmuş və buna görə də adıçəkilən məclisi təşkil edərək imperatorluğun sərhədləri daxilindəki bütün nüfuzlu və sözükeçən rahibləri İznikə çağırtdırmışdı. İznik məclisində iki tərəf vardı. Bunlardan biri Hz.İsanın Allahın yer üzündəki vücudlaşmış (cismə, bədənə çevrilmiş) şəkli olmasına inanan batil inkarnasiya inancı idi (Allaha sığınırıq). Bu etiqadda olanların başçısı İsgəndəriyyə yepiskopu Atanasius (Athanasius) idi. Atanasiusun qarşısında isə məşhur misirli rahib Arius dayanırdı.

Liviya əsilli misirli bir ailənin oğlu olan Arius dövrünün mühüm şəhəri olan İsgəndəriyyədə böyümüş və 312-ci ildə kilsəyə gedərək rahib olmuşdu. Arius Allahın birliyinə iman gətirir və həmin vaxtlar Roma kilsəsi tərəfindən qəbul olunaraq Hz.İsanı "tanrı" hesab edən təlimin səhv olduğunu insanlara çatdırırdı. O, Hz.İsa barədə işlədilən "Allahın oğlu" sifətinin tamamilə məcazi məna daşıdığını və onu tanrılaşdırmaq kimi bir məna kəsb etmədiyini söyləyirdi. Bunu sübut etmək üçün Matta İncilindəki "Sülhsevərlər nə bəxtiyardırlar! Çünki onlara Allahın oğulları deyiləcək" ("Matta", 5/9) sözlərini göstərir və Allahın istəyinə uyğun hərəkət edən hər bir adamın bu sifətə layiq olduğunu, bunun Hz.İsaya aid edilən xüsusi bir ifadə olmadığını vurğulayırdı. Arius bir əsərində "Əslində biz də Tanrının oğulları halına gələ bilərik" deyə yazmışdı.4 Arius bu fikrini müdafiə etmək üçün Hz.İsanın İncildə qeyd edilən və "Tanrım" deyə başlayan dualarını misal göstərirdi. Bu duaların Hz.İsanın Allaha bağlı və başqa insanlar kimi aciz bir bəndə olduğunu göstərdiyini söyləyirdi. Arius Hz.İsanın Əhdi-Cədiddə özü haqqında tez-tez "insan oğlu" deyə bəhs etməsinə də diqqəti cəlb edir və bunun Hz.İsanın bəşəri təbiətini göstərdiyini vurğulayırdı.

Arius İsgəndəriyyənin bir qəsəbəsi olan Banealisin rəsmi rahibi kimi bu fikirlərini geniş və çoxsaylı insan kütləsinə çatdırdı. Ariusa qulaq asan camaat onun həm danışdıqlarının məntiqli və ağlabatan olmasına, həm də təvazökar və riyadan uzaq həyat sürdüyünə görə fikirlərini asanlıqla qəbul etdi. Ancaq İsgəndəriyyənin yepiskopu Aleksandr "ariusçuluq" cərəyanından çox narahat olmağa başladı. Aleksandr Hz.İsanı məcazi mənada deyil, ləfzi, yəni kəlmənin zahiri mənasında "Allahın oğlu" sayan və tanrı qəbul edən Roma kilsəsinə bağlı idi (Allaha sığınırıq). O, əvvəlcə Ariusu öz fikirlərini dəyişməyə razı salmağa çalışdı. Buna nail ola bilməyəndə isə ariusçuluğun üzərinə güclü hücuma keçdi. O, bunu öz yazılarında belə qeyd edirdi:

"Bu cərəyan getdikcə hər yerə, bütün Misirə, Liviyaya və Yuxarı Tebesə yayıldı. Bundan sonra biz də Misir və Liviyanın yepiskopları ilə bir yerə yığışdıq və təxminən yüz nəfərlik bir məclisdə bu cərəyanı və onun bütün ardıcıllarını lənətlədik".

Bu lənətlər yalnız söz olaraq qalmadı. Arius və davamçıları 318-ci ildə kilsədən kənarlaşdırıldılar. Arius və onun ən yaxın köməkçiləri olan yepiskop Teonas (Theonas) və Sekundusla (Secundus) birlikdə on iki rahib sürgünə göndərildi. Arius sürgünə getməmişdən əvvəl öz fikirlərini "Talia" (Thalia) adlı lirik kitabda topladı. Onun sürgün edildiyi yer isə Fələstin idi.

Amma Arius bu bölgədə də ona rəğbət bəsləyən insanlar tapdı. Beləliklə, Roma kilsəsinin bəzi etiqadlarına güclü şəkildə müxalifətdə dayanan bir hərəkat hər cür maneəyə baxmayaraq yayılmaqda davam etdi. Bu xəbərlər Roma kilsəsini himayə edən imperator Konstantinə çatdırılanda o, böyük bir problemlə qarşı-qarşıya olduğunu başa düşdü. İmperator Romada dini birliyi təmin etmək üçün səy göstərmiş, bu məqsədinə nail ola bilmək üçün kilsəni öz himayəsi altına almışdı. Lakin indi kilsə daxildən parçalanmaq təhlükəsi ilə üzləşmişdi. Buna görə də Konstantin vaxt itirmədən bu məsələni həll etməyə və dini birliyi yenidən təmin etməyə qərar verdi. Xristianlıq tarixinin ən mühüm hadisələrindən biri olan İznik məclisi bu məqsədlə toplandı.

 

 

İznik məclisi
İmperator Konstantin ariusçuluqla onun müxalifləri arasındakı qarşıdurmanı əvvəlcə hər iki tərəfə məktub göndərərək və "birliyin hər şeydən daha əhəmiyyətli" olduğunu izah edərək həll etməyə çalışmışdı. Ancaq bu səylərinin heç bir xeyrinin olmadığını görəndən sonra yepiskop Hosiusun tövsiyəsi ilə böyük "Dünya Kilsə Məclisi" və ya başqa adı ilə desək, bir "Sinod" toplamağa qərar verdi. İznikdə yığışan bu məclisdə üçləmə etiqadına günümüzə qədər gəlib çıxmış bir tərif verildi. Bu etiqadı qəbul etməyənlərin isə "azğın" (eretik, heretik) olduqları elan edildi.
"Demokratik" bir forum kimi göstərilməyə çalışılan İznik məclisinə imperator Konstantinin əslində böyük təsiri vardı və burada çıxarılan qərar da onun müdafiə etdiyi tərəfin lehinə oldu. Konstantinin dəstəklədiyi tərəf isə təbii ki, onun himayəsi altına girmiş Roma kilsəsi idi. Məclisdə iştirak edən 300-dən çox rahibin yalnız 20-si Ariusa yaxın olanlar idi. Burada Konstantinin ilk öncə Ankarada təşkil edilməsi planlaşdırılan məclisi sonradan şimal-şərqdə yerləşən İznikə təyin etməsi və bununla da ariusçuluğun daha güclü və təsirli olduğu Şərq kilsələrinə bağlı olan rahiblərin məclisdə iştirakını çətinləşdirməsinin də rolu vardı.6 İznikin başqa bir xüsusiyyəti isə imperatorun burada yayda istirahət etmək üçün tikilən bir sarayının olması və məclis təşkil edilən vaxt da onun özünün şəhərdə olması idi. Buna görə də imperator məclisin bütün iclaslarında iştirak etdi və onun nüfuzu verilən qərarlara da təbii olaraq öz təsirini göstərdi.
Hz.İsanın "tanrılaşdırılması"nın o vaxta qədər ən açıq və ən konkret ifadəsi olan İznik Əhdnaməsində belə deyilirdi (aşağıdakı bütün ifadələrdən Allaha sığınırıq):
"İnanırıq ki..., Rəbb İsa Məsih Tanrının oğludur, Ata Tanrıdan ortaya çıxmışdır. Ata Tanrı ilə eyni əsasdandır. Tanrıdan Tanrıdır, İşıqdan İşıqdır. Tanrı ilə eyni əsasdan olub Tanrıdan ortaya çıxmışdır, yaradılmamışdır. Onun (Hz.İsanın) vasitəsilə göylərdə və yerdə mövcud olan hər şey yaradılmışdır. O ki biz insanlar üçün və xilasımız üçün aşağı enmiş və bədən olmuş və insana çevrilmişdir. Əziyyət çəkmiş, üçüncü gün dirilmiş və göyə yüksəlmişdir. Və ölüləri və diriləri mühakimə etmək üçün yenidən gələcəkdir. Və inanırıq ki, Müqəddəs Ruh (da Tanrıdandır).
Və əgər kim "Tanrının Oğlunun mövcud olmadığı bir dövr vardı" desə yaxud da "ortaya çıxmamışdan əvvəl yoxdu" desə və ya "əvvəllər mövcud olmayan şeylərdən düzəldildi" deyəsi olsa yaxud "Atadan fərqli bir əsasdandır" söyləsə yaxud da onun yaradıldığını və ya nəyəsə çevrilməyə açıq olduğunu bildirsə, Katolik kilsəsi bütün bu sözləri deyənləri lənətləyər".7
Göründüyü kimi, ilk paraqrafda ariusçuların qarşı çıxdığı təlimlər qeyd edilib. İkinci paraqrafda hədəfə götürülən və özünə Katolik (Universal) kilsə sifətini vermiş Roma kilsəsi tərəfindən lənətlənən adamlar isə Hz.İsanın Allahın elçisi və yaratdığı bir bəndə olduğunu söyləyən adamlardır, yəni ariusçular və bu düşüncəyə sahib olan başqalarıdır...
İznik Əhdnaməsi yayıldığı tarixdən sonra xristian etiqadının əsas sənədinə çevrildi və bu əhdə bağlı olmayan hər bir kəs yolunu azmış sayıldı. Roma Katolik kilsəsi "Tanrının iradəsinin bu məclisdə təcəlla etdiyini" elan etdi. Dolayısı ilə İznik Əhdnaməsi də sanki vəhy kimi müqəddəs və qüsursuz bir mətn sayıldı. Halbuki təcəlla edən iradə əslində Roma imperatorluğunun iradəsi idi.
Ariusçular isə məclisdən sonra daha böyük təzyiqlərə məruz qaldılar. İznik məclisinə imza atmaq təklifini rədd edən Arius tərəfdarları qovuldular. Buna baxmayaraq təxminən yarım əsr boyunca müqavimət göstərməkdə davam etdilər. Amma kilsənin davamlı təzyiqləri qarşısında IV əsrin axırlarında yavaş-yavaş tarix səhnəsindən silindilər. Ancaq üçləmənin kilsə tərəfindən rəsmən qəbul edilməsi də ixtilafları aradan qaldırmadı. Yeni məclislər təşkil edildi, yeni fikirlər ortaya atıldı, mübahisələr oldu. Amma bütün mübahisələrə baxmayaraq "Üçdə Bir, Birdə Üç" şəklində ifadə edilən batil etiqad həmişə qorundu.
Qeyd: Bu batil etiqad Allahın üç müxtəlif şəxsdə olması və bu üç şəxsin də bərabər, sonsuz və müştərək dəyərdə olmaları mənasını daşıyırdı.
Konstantinin dövründə həm İznik Əhdnaməsi kimi etiqadlar inkişaf etdirildi, həm də bu gün əlimizdə mövcud olan Əhdi-Cədidə (İncilə) sonuncu forması verildi. Bu gün əlimizdə olan heç bir Əhdi-Cədid nüsxəsi Konstantin dövründəkindən daha qədim deyil.8
İznik məclisindən sonrakı yarım əsr boyunca Atanasius İznik düsturunu müdafiə etdi və onu getdikcə daha da təkmilləşdirdi. Çünki İznik məclisində üçləmə etiqadı hələ son şəklini almamış, onun sadəcə olaraq əsası qoyulmuşdu. Üçləmənin üçüncü elementi olan Müqəddəs Ruh məsələsi qeyri-müəyyən qalmışdı. IV əsrdə İstanbul patriarxı olan Makedoniusun (Makedonius) rəhbərliyi altında ikinci baş məclis Konstantinopolda (İstanbulda) toplandı və orada "Müqəddəs Ruhun üçləmə etiqadının üçüncü hissəsinin olduğu, üçünün də uluhiyyət baxımından eyni səviyyədə olması" elan edildi (Allaha sığınırıq).9 Beləliklə, üçləmə etiqadı Hz.İsanın Allah dərgahına yüksəldilməsindən təxminən dörd əsr sonra özünün son şəklini aldı. Bu məclisdə Kitabi-Müqəddəsdə olmayan bir etiqad da ortaya atıldı: homoousios (Nomoousios). Bu kəlmə ilə üçləməni təşkil edən hər üç şəxsin eyni cövhərə və bərabər səlahiyyətlərə malik olduqları ifadə edilirdi (bundan Allaha sığınırıq).
Burada vurğulanmalı olan başqa bir mühüm məsələ isə üçləmə inancının insanlara təqdim edilmə şəklidir. Üçləmə etiqadı xristianlar arasında bütövlükdə "başa düşülməsi çətin, dərk edilməsi mümkün olmayan, ancaq mütləq qəbul edilməli olan" bir etiqad kimi qəbul edilir. Bunun səbəbi üçləməni müdafiə edənlərin bir tərəfdən də tövhid inancının qəbul etdiklərini söyləmələridir. Halbuki üçləmə etiqadı ilə tövhid inancının bir yerdə mövcud ola bilməyəcəyi gün kimi aydın olan məsələdir. İnsanların beynindəki sual işarələrinə məqbul və başadüşülən şəkildə cavab verilə bilməyib. Buna cavab verə bilmələri də mümkün deyil. Buna görə də üçləmənin bir iman mövzusu olması, bu haqda düşünməyə və ya onu başa düşməyə ehtiyacın olmaması, sadəcə onun olduğu kimi inanılması lazım gələn bir etiqad olduğu fikri müdafiə edilir.10 Bu vəziyyət üçləmə etiqadının yanlışlığı və ziddiyyətləri haqqında danışmağa əsrlərdir ki, mane olur. Söylənənləri xülasə edəsi olsaq deyək ki, üçləmə etiqadı barəsində danışmağın və mübahisə etməyin qadağan olunduğu bir etiqaddır.

Hz.İsanın Allahın dərgahına yüksəldilməsindən sonra Kadıköy məclisində üçləmə inancının bugünkü halı ilə ortaya çıxması arasındakı mərhələ hazırda bir çox tədqiqatçılar tərəfindən "Allahın elçisi olan Hz.İsanın tanrılaşdırılması" dövrü kimi təqdim edilir. Bu dövr müəyyən mərhələlərdən keçmiş, ən axırda da Hz.İsanın özünün də bir tanrı olması istiqamətindəki yanlış bir etiqad şəklini almışdır (Allaha sığınırıq). Bu məsələ sonrakı fəsillərdə ətraflı şəkildə incələnəcək.

GERİ
image